Қанатты тұлпарлар

Мал бағып, жылқы өсірген, өмірінің көп уақыты ат үстінде өтетін көшпелі халықтардың мәдениетінде жылқы малының алатын орны айырықша. Бұрынғы кездерде көшпелі халықтар адамның бұл дүниедегі жан серігі болған аттары оған о дүниеде де қызмет етеді деп сеніп, оларды иесімен бірге жерлейтін болған. Археологиялық қазбаларда табылған осындай аттар қаңқалары мен мұзды тоңда тұтастай сақталған денелері өте ертеден көшпелі халықтарда мініс пен сойысқа арналған табындық қарапайым жылқы тұқымдарымен бірге, жүйріктігімен ерекшеленген асыл тұқымды сәйгүліктерді де өсіргенін куәләйді. Бұл сәйгүліктерді әрине әулетті адамдар, ру басылар, батырлар ұстады. Олардың ер тұрмандары сәнді жасалып, түрлі символдық бейнелермен әсемделді. Көшпелі халықтар түрлі мифологиялық бейне символдармен аттардың ер-тұрмандарын әшекейлеп қана қоймай, құстай ұшқыр сәйгүліктердің суреттерін де қасиетті бейне ретінде өздері тұтынған басқа заттарға да салды. Көшпелілердің өнер ескерткіштерінде жиі кездесетін осындай жылқы бейнелерінің ішінде қанатты аттар суреттерін ерекше атау керек.

Байырғы көшпелі халықтардың өнер ескерткіштеріндегі мифтік қанатты аттар бейнелері

Қазақтардың ата тегі болып саналатын, үйсін, ғұн, сақ-скиф тайпаларының бейнелеу өнерінде осындай аттар бейнесі кездесіп отырады. Мысалы, Қарғалыда табылған, көне үйсін заманына жататын (б.з. дейінгі II-I ғасырлар) алтын диадемада осындай қанатты екі аттың бейнесі бар (1-сурет, 1,2). Олар диадеманың жоғарғы бөлігінің оң және сол жағында, басқа бейнелерден биіктеу, жоғары орналастырылған. Олардың денесінің алдыңғы жағында құстардікіндей қос қанаттары бар (1-сурет, 3,4). Сібірде дәл осындай алтыннан жасалған, уақыты жағынан VI ғасырға жататын, қанатты екі аттың жеке бейнелері де табылды (2-сурет, 1,2). Бұл екі аттың бейнелерінің бірдей болып жасалуы, позаларының, қимылдарының ұқсастығы, бір-бірін симметриялы түрде қайталауы, олардың бір шебердің қолынан шыққанын, бұл бейнелер де Қарғалы диадемасындағы қанатты аттар сияқты, бір заттың екі жағында орналасқан бөліктер екенін дәлелдейді. Басқа көркемдік стильде орындалғанмен аттардың қанаттарының бейнеленуі, бұл қанаттардың аттың денесінде орналасу орыны бірдей. Қанаттар аттың кеудесіне жақын, иық тұсында, алдыңғы аяғының қолтығының астына кіре орналасқан, кеудеден артқа қарай көлбеу бағытталып, қанаттың ұштары алға қарай сәл дөңгелене қайырылған. Көне ғұндардың өнер туындылары саналатын, Ордоста табылған қола заттардың ішіндегі төртбұрышты белдік қапсырмасында (I-II ғасырлар), көне көшпелілердің «хайуанаттар стиліндегі» өнеріне тән әдіспен бұралтып салынған, симметриялы орналасқан, екі жатқан қанатты аттар суреттері бейнеленген. Олардың да алдыңғы аяғының тұсында, ұшы алға қарай дөңгелене қайырылған қанаттары бар (2-сурет, 3). Мұнда да бір заттың бетінде аттардың симметриялы түрде бейнеленуі, олардың қанаттарының формасы, оның аттың денесінде орналасуы жоғарыда айтылған өнер ескерткіштеріндегі аттардың бейнесімен бірдей. Бұл үшін қапсырмадағы аттардың түрегеп тұрған бейнесін көз алдымызға келтірсек, ол ұқсастықты анық байқауға болады. Бірінде тұрған күйінде, бірінде жатқан күйінде болып, әртүрлі көркемдік әдіспен, түрліше бейнеленгенмен аттардың сыртқы пішіндері бір-бірін тура қайталайды. Қола қапсырмадағы аттардай бұратылып салынған, солай жатқан қанатты ат бейнесі сақтардың өнерінде де бар. Тувадағы сақ заманына жататын (б.з. дейінгі V-IV ғғ.) Сағлы-бажи обасынан табылған мүйіз тақташада ойылып салынған, жатқан екі қанатты аттардың бейнелері дәл осындай, тек олар екі жаққа емес, бір жаққа қаратылып салынған (2-сурет, 4).

Ұлы даланың батысын мекен еткен, сақтармен туыстас, мәдениеті ортақ скифтердің өнерінде де қанатты аттар бейнелері кездеседі. Мифтік қанатты аттың бейнесін Уляб хуторының маңындағы скифтер обасынан табылған алтын ритонның (мүйіз формалы ыдыстың) ұшында (б.з. дейінгі V-III ғғ.) (3-сурет, 1), Күл-обада табылған төрт бұрышты алтын әшекейде (б.з. дейінгі IV ғ.) (3-сурет, 3), Чертомлыктағы обада табылған күміс құмырада (б.з. дейінгі IV ғ.) көреміз (3-сурет, 2). Бұл аттардың бейнелері де сақ-үйсін-ғұндардың өнеріндегі қанатты аттардың бейнесімен бірдей, тек сол кездегі грек өнерінің ықпалы көп болған скиф өнерінде аттардың қанаттарының ұштары артқа қарай тікбұрыштана қайырылған. Бірақ аттың дене бітіміне қарасақ, үлкен басы, қысқа жуан мойыны, қысқа аяқтары, қысқа да тығыз жалы, жуан тұяқтары олардың көшпелілерге тән далалық жылқы тұқымы екенін көрсетеді. Суреттердегі шарттылық пен суретшінің жеке шеберлігіндегі айырмашылық болмаса, көркемдік бейне ретінде бәрі де бір-біріне өте ұқсас. Аттардың қанаттарына ұшқырлығымен ерекшеленетін сұңқар тектес қыран құстардың (сұңқар, лашын т.б.) сүйір қанаттары алынған.

Көріп отырмыз, шығыстан батысқа дейін созылған Кең Даланы мекендеген байырғы көшпелі халықтардың көне өнеріндегі қанатты аттың бейнесінің біркелкілігі, оның ертеде қалыптасқан, бұл халықтардың бәріне ортақ, олардың өз ортасында пайда болған тұрақты мифтік бейне екенін дәлелдейді. Байырғы көшпелілердің бейнелеу өнерінде мифтік қанатты аттарды бейнелеуде ортақ бір бейнелік канон (тұрақты үлгі) қалыптасқанын да көреміз. Әрине, жылқы өсіріп мал баққан көшпелі халықтардың мифологиясында жылқының мифтік бейнеге айналмауы мүмкін емес еді. Көшпелілердің қанатты аттар бейнесі – олардың өздері өсіріп, ұстанған жылқы, құстардың бейнесінің негізінде жасалған синтетикалық күрделі мифтік бейнелер. Көшпелі халықтардың көне мифологиясына қатысты нақтылы деректер сақталмағандықтан, бұл мифтік бейненің ішкі мағынасын түсініп білу үшін біздер көне мифтік-поэтикалық көптеген түсініктер сақталған қазақтың ауыз әдебиетіндегі қанатты тұлпарлардың мифтік бейнесінің мазмұнына көңіл аударуымыз қажет.

Қазақ ауыз әдебиетіндегі қанатты тұлпарлар бейнесі

Қанатты аттар бейнесі – қазақтың ауыз әдебиетінде де жиі кездесетін мифтік бейне. Осындай ұшатын аттар, қанатты тұлпарлар қазақ ертегілерінде (мысалы, «Кер құла атты Кендебай», «Делдаш батыр», «Абдырахман патша» және т.б. ертегілерде) айтылады. Қазақтың эпостық қаһармандарының да тұлпарлары осындай қанатты аттар.

Қамбар айтты тұлпарға-
Қанатты туған пырағым,
Аға-інім сен едің,
Тар жерле жолдас шырағым.
«Қамбар батыр». [7, 422 б].

Қазақтардың ескі нанымы бойынша мұндай тұлпарлардың қолтығының астында көзге көрінбейтін қанаты болады-мыс. Сондықтан қазақтар тұлпар құлын туарда оның қолтығындағы нәзік қанаты сөгіліп, жыртылып кетеді деп, құлынды енесінің ішін жарып алу керек деп санаған. Қазақтың эпостық жырларында, батырлық ертегілерінде болашақ тұлпардың осылай туатыны айтылады. Кейін қанаты қатайып, бабына келген тұлпар биік аспанға ұшатын, құстан жүйрік, ұшқыр болып шығады. Мысалы, «Қобыланды батыр» эпосында қанатты тұлпар Тайбурылды осылайша енесінің ішін жарып алады.

Қазақ халқының эпос, ертегілерінде қанатты аттардың сыртқы пішінінің суреттелуін сақ-скиф өнеріндегі қанатты аттардың сырт пішінімен салыстырсақ тікелей ұқсастықты көруге болады. Олардың да қанаттары да кеудеге жақын, аттың алдыңғы аяғының қолтығында орналасады.

Аршын басты Бурылдың,
Қабырғада қанаты.
«Қобланды батыр». [1, 52 б.].

Айналайын Шұбар ат,
Қолтығыңда бар қанат.
«Алпамыс батыр».  [1. 192 б.].

Олардың да қанаттары артқа қарай көлбей біткен. «Аттың сүбелігінде артқа қарай біткен қысқа екі қанаты бар, бірін суға, бірін сүтке салып отауда суытады» («Еділ мен Жайықтың құдалығы» ертегісі) [5, 48-50 бб.]. Сақ-скиф өнер ескерткіштеріндегі алтынмен жасалынған аттар сияқты, қазақ ертегілерінде де ұшатын алтын аттар кездеседі (мысалы, «Алтын ат» ертегісі) [4, 113-115 бб.]. Көне мифологиялық түсініктер бойынша алтын түс күнмен, аспан әлемімен байланысты екенін ескерсек, өнер ескерткіштерінде де, ауыз әдебиетінде де қанатты аттардың алтынмен байланысты болуы кездейсоқ емес, әу баста қалыптасқан, көшпелі халықтардың көне дұниетанымындағы жоғарғы дүние (аспан дүниесі) өкіліне тән мифтік сипат екенін түсінеміз.

Халқымыздың ертегі, эпостарындағы барлық қанатты тұлпарлардың ортақ ерекшелігін қарастыратын болсақ олардың мынадай негізгі сипаттары бар. Тұлпарда құстың қанатындай қанаты болуы оның мифологиялық космостық әлемнің жоғарғы дүниесінің өкілі екенін көрсетеді. Кейбір етегілерде қанатты тұлпарлардың перілермен байланысты болуы да осыған дәлел. Аспан дүниесімен байланысының белгісі ретінде қанатты аттардың алтын түспен байланысты екенін жоғарыда айттық. Басқа дүние өкілі ретінде қанатты тұлпарлар түрлі ерекше қасиеттерге ие болған, олар адамша сөйлей алады, құйрығының не жалының бір талын тұтатса, көзді ашып жұмғанша үстінде сауыт-сайманы бөктерілген күйінде пайда болады. Олардың бұл қасиетін ертегі мифтардағы аспан әлемінің патшасы Самұрық құстың немесе перілердің қауырсынын тұтатқанда адамға көмекке жетіп келетінімен салыстыруға болады. Олар мифтік әлемнің әр дүниесіне еркін ауыса алады, басқа дүниеге өтіп кететіндіктен, көзге көрінбей жоқ болады («Керқұла атты Кендебай», «Делдаш батыр» т.б. ертегілер). Батырлар осы қанатты тұлпарларды мініп жеті қат аспанға көтеріліп, жеті қабат жер астына түседі. Яғни адам олармен мифтік космостық әлемнің үш дүниесіне (жоғарғы, жер  беті және жер асты дүниелеріне) саяхат жасай алады. Олардың көріпкелдік қасиеті бар, жамандықты алдын ала біледі, жауды сезеді («Жарты Төстік») [6,  66-70 бб.]. Жоғарғы дүние өкілі ретінде қанатты тұлпарлар адамға жақсылық жасайды, батырларға ақылшы, көмекші болады, түрлі өнерге үйретіп, түрлі қауіптен құтқарады («Бай баласы», «Еркемайдар» т.б. ертегілер) [4,  92-93 бб.].

Қазақтар болашақ батыр туғанда оның тұлпары бірге туады деп сенген, яғни мифтік қаһарманға оның қанатты тұлпары аспан әлемінен арнайы түсіріледі деген сөз. Көшпелі халықтарда батырлар жерленгенде оның тұлпарын бірге жерлеу де осы көне түсінікпен байланысқан салт, яғни аспан әлемінен келген тұлпарлар, батырлар өлгенде о дүниеге (аспан дүниесіне) батырмен бірге кетуі тиіс. Қазақтарда батыр өлгенде оның мініп жүрген атын тұлдап, кейін асына союы да осы ежелгі түсініктің қалдығы.

Қанатты тұлпарлар өздерінәң кейпін өзгертіп, өздері арналған батырлар өскенше, қотыр тай немесе ұсқынсыз, арық жабағы түрінде жүреді де, кейін батырмен кездекенде өзінің шын кейпін қабылдайды.

Сол уақытта шұбар ат,
Төрт аяғы тең болат,
Дұшпан ұстап алар деп,
Жасырып бойын жүр еді,
Жүгендеп басын алғанда,
Үстіне ер салғанда,
Сегіз жасар ат болды.
«Алпамыс батыр». [1, 182 б.].

«Ұстағанда құнан, жүгендегенде дөнен, ерттегенде бесті ат болды» («Құйын батыр» т.б. ертегілер) [4, 164 б.].

Осы айтқанды қортындыласақ қанатты тұлпарлар, шамандардың көмекші рухтары сияқты, басқа дүниеден келетін батырлардың көмекші мифтік рухтары, олармен батырлар да шамандар сияқты мифологиялық әлемнің үш дүниесінде (жоғарғы аспан дүниесінде, ортаңғы дүние – жер бетінде және төменгі жер асты дүниесінде) саяхат жасайды.

Қанатты тұлпаралардың аспан әлемімен байланысы қазақтардың космогониялық мифтерінде де көрініс тапқанын айта кету керек. Қазақтардың мифтік аңыздары бойынша аспандағы жұлдыздар бейнесіндегі Темір қазыққа қанатты екі ат – Ақ боз ат, Көк боз ат байлаулы тұрады-мыс, оларды Жеті қарақшы ұрлап алу үшін сол Темір қазықты айналып жүреді екен [3, с. 55-59].

Бұл айтылғандар қанатты тұлпар – көшпелі халықтардың мифологиясында үш мың жылдай бұрын қалыптасқан, аспан дүниесін мекен ететін, адамдардың, мифтік қаһармандардың көмекші рухы түрінде түсінілген көне мифтік бейне екенін дәлелдейді. Көшпелі халықтарда оларға қатысты көптеген түрлі наным-сенімдер пайда болы. Киелі мифтік бейне ретінде қанатты ат суреті көне замандарда заттың бетіне, киім әшекейлеріне салынды. Оның тұрақты сипаты, ішкі мағынасы сол ерте замандарда қалыптасып, қазақтардың дәстүрлі дүние танымында ХХ ғасырға дейін сақталып жетті. Сондықтан қазақ ертегілеріндегі қанатты тұлпарлар туралы түсінік біздерге көне көшпелілердің көне өнеріндегі мифтік қанатты аттар бейнесінің семантикасын дұрыс түсінуге көмек береді.

Қазақтарға Ислам дінімен енген қанатты ат  бейнесі

Қазақтардың түсінігіндегі қанатты тұлпарлар туралы әңгімеміз толық болу үшін қазақ санасына ислам дінімен бірге енген, қанатты ат түрінде түсінілетін «Пырақ» (арабша «Бурақ, аль-Бурақ) туралы да айта кетуіміз керек. «Пырақ» – Мұхаммед ғалайһиссаламның «Мирадж» түні жеті қат аспанға көтеріліп, Алланың тағының алдына барғанда және қасиетті Ирусалим қаласына сапар шеккенде мінген қасиетті қанатты жануары. Мұсылман мифологиясы бойынша бұл қасиетті жануар оған дейін де басқа пайғамбарларға да қызмет еткен. Оны Алла тағала пайғамбарларға әдейілеп аспаннан түсіріп отырған. Бұрақ алғашқы мұсылман дәстүрінде ақ немесе шулан түсті, денесі жылқыға ұқсас, басы адам басты, алдыңғы аяғында ақ қанаттары бар жануар түрінде сипатталатын [2, с.43]. Кейін бұл киелі жануар адам басты ат түрінде түсініле бастады. Қазақтар сияқты жартылай көшпелі болған арабтардың түсінігінде пайғамбарды аспан әлеміне көтеретін киелі жануардың ат түрінде, ат болғанда қанатты ат түрінде түсінілуі әрине заңды. Оның басына адам бейнесі берілуі оның адамша сөйлеуіне байланысты болуы керек. Даму барысында хайуанат кейпіндегі мифтік бейнелердің адамша сөйлей бастауына сәйкес, олардың бейнелеу өнерінде адам басымен салына бастайтыны барлық халықтардың мифтік өнерінде жиі кездесетін құбылыс. Мұсылмандық дәстүрдегі Шығыс бейнелеу өнерінде «Мирадж» түнін бейнелейтін суреттерде Мұхаммед ғалайһиссалам аспанда  бұлт арасында, періштелер қоршауында осы Бурақтың (Пырақтың) үстінде бейнеленеді (4-сурет, 1). Кейде Шығыс өнерінде бұл сюжет пайғамбарсыз, Бурақтың жеке өзінің суретімен де көрсетіледі (4-сурет, 2).

Бұл исламдағы мифтік бейненің, өздерінің көне мифологиясында қанатты ат бейнесі бар қазақтарға оңай сіңісіп, көне мифтік қанатты тұлпарлар бейнесін ауыстыруы да заңдылық. Себебі бұлардың негізгі мифтік мағыналары бірдей. Пырақ та, қанатты тұлпар да діни немесе мифтік қаһарманға аспаннан арнайы түскен көмекшісі, мифтік кейіпкер олармен аспан әлеміне саяхат жасайды, оларды міну арқылы қаһармандар ерекше қасиетке (батырлық, шамандық, пайғамбарлыққа қасиетке) ие болады. Сондықтан қазақтың көне түсініктері сақталған ауыз әдебиетінде осы күні Пырақ қанатты тұлпардың эпитетіне де айналды. Қазақтар жүйрік атты да Пыраққа теңеп, оны «пырағым», «пырақ» деп атайды.

Астыңдағы атың жүрдек болса – жалғанның пырағы,
Алғаның жақсы болса – үйің мен досыңның тұрағы.
Қанай шешеннің айтқаны.

Атың жақсы болса,
Ер жігіттің пырағы.
Балаң жақсы болса,
Жан-тәніңің шырағы.
Төле бидің айтқаны [9, 22-26 бб.].

«Пырақ» сөзі бұл күнде тілімізге, санамызға терең сіңіп, кірігіп кетті, теңеу ана емес, қалыптасқан ұғым, түсінікке айналды. Қазақтардың түсінігінде Пырақ бейнесі Ислам мифологиясындағы осы киелі жануарды да, көне түркі мифологиясындағы, кейін қазақтардың да дәстүрлі мифологиясындағы қанатты тұлпар бейнесін де бойына сіңірген, қазақтардың өзіне ғана тән күрделі мифтік бейне болып кетті. Мифологиялық дүниетанымды діни дүниетаным ауыстырғанда қанатты тұлпарлармен байланысты көне мифологиялық түсінік қазақтардың санасында енді осы бейнеде өз жалғасын тапты.

Қолданылған әдебиеттер

1. Ақсауыт. Екi томдық. – Т. 1: Батырлар жыры. – Алматы: Жазушы, 1977.
2. Ислам. Энциклопедический словарь. – М.: Наука, 1991.
3. Казахский фольклор в собрании Г.Н.Потанина. (Архивные материалы и публикации). – Алматы: Наука, 1972.
4. Қазақ халық әдебиетi: Көп томдық. – Т. 2: Ертегiлер. – Алматы: Жазушы, 1988.
5. Қазақ халық әдебиетi: Көп томдық. – Т. 3: Қиял–ғажайып ертегiлер. – Алматы: Жазушы, 1988.
6. Қазақ халық әдебиетi: Көп томдық. – Т. 4: Ертегiлер. –  Алматы: Жазушы,– 1989.
7. Қазақ эпосы. – Алматы: Қазақ мемлекеттiк көркем әдебиет баспасы, 1958.
8. Құран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі. – Медине: Құран Шәриф басым комбинаты. 1991.
9. Тозған қазды топтанған қарға жейдi (Шешендік сөздер, халық мақал-мәтелдері). – Алматы: «Рауан», 1991.

Ахметжан Қалиолла Саматұлы
«Мәдениет қайраткері», этнограф,
тарих ғылымдарының кандидаты,
Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі