Түгел МедиаТөрт түліктің ішінде қазақтар үшін жылқының орны қашанда ерекше болды. Қазақтар жылқыны адамға теңеп, «есті жануар», «тілсіз адам» деп атап, ал адамды «жылқы мінезді» деп екеуін бір-біріне ұқсатады. Дүниеде екі нәрсенің ерекше қасиеті бар деп санайды бірі – адам, екіншісі – жылқы.
Исламда да жылқыға аса үлкен құрметпен қарайды. Мұсылмандардың түсінігінде Алла тағала адам мен жылқының табиғатын ұқсас етіп жаратқан. Мұсылмандар адамда қандай ауру мен кемістік болса, олар атта да болады деп есептейді.
Қазақтар «Жылқы желден, түйе сордан, қой оттан, сиыр судан, ешкі тастан жаратылған» деп сенсе, мұсылмандар да жылқыны Алла Тағала оңтүстіктің желінен жаратқан деп санайды. Пайғамбарымыз Мұхаммед ғалайһиссаламның айтуынша Жаратқан иеміз өзінің құдіретті күшімен аттың жалы мен арқасын ізгілікпен толтырған. Мұсылман аңызы бойынша Құдай атты жаратып: «Сенің кекіліңе жақсылық пен ізгілік салдым, ал сенің арқаңда олжа тауып, жаудан қашып құтылуға болады. Басқа жануарлармен салыстырғанда саған даналық, ал иеңе саған рахымдылық бердім. Қанатсыз, қауырсынсыз құстай еркін ұшып жүр. Ал сенің үстіңде отырып маған мадақ айтуы үшін Мен ержүрек, батыл адамдарды жараттым» – деген. Осыны айтып Құдай атты жерге жібергенде ол төрт аяғымен жерге тік түсіп, кісінеп қоя береді. Сосын Жаратқан иеміз: «Саған менің батам болсын. Ақыр заман туғанша адамға пайда келтір және көбейе бер» деген екен. Адам ата мен жануарларды жаратқан соң Құдай оларды адамға алып келіп «О, Адам, бұл игілектерден таңда» дейді. Адам сонда атты таңдайды. Сонда Ұлы Жаратқан «О, Адам, сен өзіңнің және сенің ұрпағыңның ұлылығын күннен-күнге арттыратынды таңдадың. Жылқы әлемнің соңына дейін көбейе береді, саған және оған менің құтым болсын…» дейді.
Қазақта «Жылқы жүрген жерде жын-шайтан болмайды» деген мақал бар. Қазақтар аттың жалы мен құйрығы зұлым рухтардан қорғайды деп сенген. Аттың жалы мен кекілінің қылын тұмар қылып таққан. Мұсылмандар да Ібіліске аттың кісінегенінен қорқынышты ештеңе жоқ деп сенеді. Ат бар үйде мезгілсіз қаза болмай, береке болады. Егер иесіне бір жамандық келетін болса, қырық күн бұрын жылқы арқылы Алланың аяны болады, ат су ішпей, сұл мен шөп жемей қояды. Сондықтан, Жұмаққа кіретін төрт жануардың бірі жылқы саналады.
Пайғамбар ғалайһиссалам айтқан екен: «Ақырзаманға дейін жақсылық пен ырыс аттың кекілінің қылында орналасқан, үйткені жылқы жақсы істер мен пайда әкелуге арналған. Жылқыға қамқор болыңдар, себебі оның арқасы сендер үшін қорған, ал ішінде сендерге азық бар, кімде-кім атына өз дүниесінінен жұмсаса, оның екі қолы садақаға ашық болғанмен бірдей» – деп. Пайғамбарымыз мінген сегіз аттың ішіндегі аңызға айналғаны Дүлдүл.Кейін ол Хәзіреті Әлінің аты болды.
Жылқы өсіріп көшпелі болған, бір Аллаға сыйынып мұсылман болған, жылқы мен адамды бір-біріне ұқсатқан қазақ халқы жылқының төлі -құлынды адам баласындай «жылқы баласы» деп атап, өздерінің балаларын «құлыным», «құлыншағым» деп еркелеткен. Қазақтар қыздардың тұлғасының әсемдігін құлынның дене мүшесінің сұлулығына теңеп, «құлын мүшелі» деп сипаттайды.
Қазақта бала мен құлынның өмірін салыстырудан туған, балаға насихат болатын мақалдар да көп. Мысалы, «Енесі тепкен құлынның еті ауырмайды» деп анасы ұрысса да, ұрса да одан балаға жаман бомайтынын тұспалдайды. «Қолда туған құлынның тай аты қалмайды» деп бала қалай ержетіп кетсе де анасына бала болып қала беретінін айтады. «Атпен ойнаған құлынның аяғы сынар» деп артық ойыннан от шығып, жаман болатыннан сақтандырады. «Құрық тимес құлын жоқ» деп жас болса бір іске пайдаланатынын меңзейді. «Құлын-тайдай тебісіп өскен» деп кішкентайынан бірге ойнап өскен балаларды айтады.
Қазақтар арғымақ туар құлында жерге түсірмей кілемге түсіріп алатын болған. Жас құлынды да бала сияқты үкілеп, мойнына қоңырау, тұмар таққан. Пайғамбарымыз да: «балаларды тұмарсыз қалдырмағандай, көз тимес үшін атты да тұмарсыз қалдырмаңдар» деген екен.
Қазақтар сауынға байланған биелердің құлындарын басына ноқта салып, «желі» деп аталатын арқаннан жасалып, қазыққа тартылған арнаулы кермеге байлап қояды (2-сурет). Құлындар байланатын желіні киелеп, оны аттауға тыйым салды.
Кішкене нәресте туғанда туыстары (көбіне баланың нағашылары) балаға онымен бір мезгілде туған құлынды «бәсіреге» сыйлап, құлағына ен салған. Сондықтан бұрынғы кезде жас батыр өзiнiң жауынгерлiк тұлпарын көбiне нағашыларынан барып алатын салт болған. «Бәсіре» малды нағашылары балаға 2-3 жаста да сыйлауы мүмкін. Бала мен оған арналған «бәсіре» құлын бірге ержетіп, өседі. Қазақтар баланың болашағы осы бәсіремен байланысты болады деп санаған. Бәсіреге қарап баланың болашағын болжаған, аңыз бойынша бұл құлын балаға қауіп төнгенде сезеді деп сенген.
Бала үш жасқа толғанда оған атқа отыруды үйретеді. Балаға арналған «бәсіре» құлын бұл кезде өсіп, тайдай үйретіліп қоятын. Баланы атқа отырғызу үшін «ашамай» деп аталған арнаулы ер жасалған. Ашамайдың алдыңғы және артқы қасы Х әрпіне ұқсас айқасқан екі ағаштан жасалды (3-сурет, 1). Оның ұштары әдетте бір әсем пішінде немесе аттың, құлынның басы түрінде жасалды (3-сурет, 2). Қастарының астыңғы жағында жалпақ ағаштан екі қапталы бекітілді. Қапталдардың арасы қайыспен тоқылып, немесе қалың көн терімен қосылып, үстіне бөстек төселіп, айыл тартпамен тартылды. Үзеңгінің орнына ашамайдың екі жағында «тепкішек» деп аталатын, қоржын сияқты жүннен тоқылған немесе киізден тігілген екі қапшық ілінген. Әдемі болуы үшін тепкішекті екі жағынан кестелеп, түсті матамен сырған. Тепкішек кейде тебінгі сияқты былғарыдан да жасалуы мүмкін. Ашамайға мінген баланың аяқтары осы тепкішек қапшықтың ішіне салынды. Кішкентай бала құламас үшін ашамайдың екі қастарының басына екі жақтан «қолтырмаш» деп аталатын көлденең ағаш бекітілген. Баланың белін матамен буып, осы қолтырмашқа байлайды, сонда бала ерден құламайтын болады.
Баланы алғаш рет атқа отырғызуды арнаулы ғұрыптармен, тоймен атап өткен. Аттың жалы мен құйрығына, баланың бас киіміне үкі тағылды. Атқа баланы отырғызу ең жақсы шабарман жігітке тапсырылды. Алғашқы рет атқа отырған балаға ауылдың ең сыйлы ақсақалы бата берді. Жігіт баламен ауылды аралап, әр үй балаға шашу шашып, сый сыйлады. Киіміне теңге, моншақтар, шашақтар тағылды. Баланы ашамайға отырғызған жігітке, бата берген ақсақалға баланың ата-анасы арнайы сый берді. Кешке бала ұйқтауға жатқанда, өскенде шабандоз болсын деген ырыммен ашамайды баланың басына жастап қойған. Ел көшкенде кішкентай балаларды осындай ашамайға мінгізіп, көштің алдында жүргізген.
«Баланы жастан» деген сияқты бұрынғы кезде қазақтарда болашақ тұлпарларды құлын кезінен тәрбиелеп өсірген. Жүйрік болатын құлынды бір жастан бастап үйретіп, жаратып, тай жарыс, құнан жарыстарға қатыстырып дайындаған. Ал батырлар әулетiнде балалар 13-15 жасынан бастап әскери жорыққа қатысқандықтан, болашақ батырдың ер аты болатын құлынды да арнайы жан-жақты әскери дайындықтан өткізген. Салы құлаш жiппен қазыққа байланған құлынды баланың қолына садақ берiп, жай оқпен бес жыл бойы күнiне әлденеше рет аттырып, жаттықтырған. Құлын өсіп дөнен болғанша осындай дайындық жаттығудан өтiп, садақ оғын дарытпайтын болып, айқас кезінде жауынгер түгiлi, оның аты да садақ оғынан жалтарып отырған.
Осылайша халқымыз болашақ тұлпар, жүйріктерді де, еліне қорған болар ер баланы да кішкентай жасынан тәрбиелеп, оларға көп үміт артқан. «Ат тұяғын тай басар» деп олардың үмітті ақтайтынына сенген. Қазіргі «құлыншақтарымыз» да ертең осылай ер азамат болып өссін деп тілейміз. Ал «Құлыным» журналы олардың тәрбиесіне өз септігін тигізеді деп сенеміз.
Қалиолла Саматұлы Ахметжан
ҚР Суретшілер одағының мүшесі,
тарих ғылымдарының кандидаты,
ҚР Мәдениет қайраткері.
